He whakahoki mai i ngā rākau kai

I te 1917, i āki te Kaunihera Kaute i ngā umanga Karauna ki te tango i te whenua e mōhiotia ana ko Kōwhairoa. I te 1921 ka apohia e te Karauna te whenua o tōku tupuna i Kōwhairoa i raro i Te Ture Mahi Tūmatanui, ka puritia i raro i Te Ture Tiaki Rāhui. I riro katoa ngā whenua o tō mātou hapū.”

Ko tā Roger moemoeā he whakahaumanu i te hauora o te whenua. Ko tāna i tūmanako ai ko te whakahoki i te ngahere kia taurite ai tōna hauora, ā, kia tūhono anō ai te whānau ki te whenua.

He aha ai?

“Mō ngā tau 100 kua hori, ā-hapū nei, kua kore mātou i āhei ki te whakatinana i tō mātou ake kaitiakitanga. I tēnei wā ka taea e mātou o tēnei reanga te whakatinana i te kaitiakitanga o te whenua, kia whakamahia te whenua ki tā mātou i hiahia ai.

“I pātai au ki aku pāpā he aha tā rātou i hiahia ai ki runga i te whenua. Ko taku pātai, ka hiahiatia he marae? Ka hiahia kia hoki mai anō ngā rākau? Kia hoki mai ngā manu? Kia noho hōpuni ā tōna wā?

“Nā rātou te kī, ‘he mahi uaua tēnā’, me te aha, ka noho ko tērā hei tute i ahau. E whā ngā reanga kāore e whai wāhi atu ki te whenua. Kua whakahokia mai te whenua ki a mātou, ā, ka mahi mātou kia hoki mai ngā mea papai katoa.”

Te whenua

Ko te katoa o te raenga kūiti o Kōwhairoa ka uru ki tēnei whenua. He whenua takutai poupou, he 285 heketea kei te whanga o Whangaroa i Te Taitokerau. Ka noho tūhāhā, ā, karekau he rori, mā te waka moana anake e tae atu ai.

Ko te whenua i whakahokia ki tō Roger hapū he tino tawhiti mai i te ngahere tipu matomato i moemoeātia e Roger mō tōna whānau. Kotahi rau tau ki muri i whakarakea te whenua mā te ahi, i tēnei wā ko te nuinga he ngahere tipuranga tuarua, he kānuka, he kauri, he porokapa, he nikau hoki i ngā kōawaawa.

He huatakitanga

I ētahi wā ko te mahi tino uaua ko te tīmata. Koia tērā ko te wero he whakauru mai i ngā tāngata, kia tūhono ki te whakaaro me te whai tahua hoki, mehemea karekau he mahere.

Mehemea i hiahia a Roger kia puāwai te ngahere, me urungi ia i te waka, me whakaihi hoki i ētahi atu kia hoea te waka i tōna taha.

“Kia tū koe hei kaiārahi pai me whai apataki, kātahi ko te āheinga kia tahuri mai ai rātou ki te moemoeā.”

Nāna i whakatū tētahi hui i te taha o ngā tāngata he whakapapa ō rātou ki te whenua. I tukuna e ia he mahi ki ia tangata, ā, i kohaina e ia he $400 o āna ake moni ki te tīmata i tētahi pūtea pēke. Nā konā i oti ai te tīmatanga o te kaupapa.

Te whakakore i ngā kīrearea

Ko ngā āhuatanga o te whenua he mea whakamātautau i te iwi. I kite atu rātou e tāmate haere ana te ngahere. Pōkia katoa ana te whenua e ngā paihamu me ngā kīrearea.

I whakatau mātou kia arotahi ki a ngāi tipu, nā te mea koirā ngā mea i kitea ai. Mō muri ake a ngāi kīrehe kia kite mātou ki raro i a ngāi tipu he aha ngā whakakinotanga, ā, me pēhea te whakatipu anō.

Kia pai te tipu o ngāi tipu, ka whakaritea he rore hei hopu i ngā kīrearea. I whakamahia e Roger te tahua e wātea ana hei utu.

“Ko tā mātou tono tahua tuatahi i tukuna ki Te Papa Atawhai. I kī mai rātou ka āhei te $450,000 engari i tere heke tēnā nama ki tā mātou i whiwhi ai, arā, ko te $160,000 hei whakakore kīrearea.”

Nā te whānau anō rātou i ako, i te mutunga iho ka mōhio ki te whakarite me te aroturuki rore, te whakarite ara hīkoi hoki. Nā te tautoko a ngā umanga pērā i Te Papa Atawhai, Te Kaunihera ā-Rohe o Te Taitokerau i āwhina i a rātou ki te aroturuki kīrearea, ka mutu, i whai mana ai hoki ā rātou pūrongo tahua.

Ahakoa ā rātou mahi, he mea whakararu tonu ngā kīrearea. I haere te whānau ki te kaupapa Kīrearea-Kore 2050 i Te Whanganui-a-Tara ki te rapu whakaaro. Nā te rongo i ngā kōrero a ētahi atu i hihiri ai te ngākau.

“I tono mātou ki Ngā Mahi mō te Taiao kia whānui ake ai tō mātou rohenga kīrearea-kore mā te aro ki te whenua rāhui (te whenua o Te Papa Atawhai) e pātata ana ki tō mātou whenua. I riro i a mātou he $2.1 miriona, i raro i ngā tikanga a Te Papa Atawhai, me urutau mātou ki ngā kīrearea.”

Mā te whakaroa ake i te rohenga konihi-kore e whakaiti ake i te mahi mā te whānau ki te whakakore i ngā kīrearea, ā, ka tipu ō rātou rākau.

“Me tino mataara mātou i ngā mahi hoepapa. Mehemea ka whakatō rākau anō, ka nui ake ngā pere, ā, ka nui ake ngā kīrearea hei kai i aua pere. He rite tonu te kakari.”

Kua rite ki te whakatō

Whai muri i ngā tau e patu kīrearea ana, i te 2018 kua rite rātou ki te whakahoki mai i te ngahere. I tahuri te aronga mai i te whakakore paihamu, kiore hoki, ki te whakatō rākau.

“I te tīmatanga, i kōkiri mātou ki te puihi, ka tīmata te kohi kākano, tē mōhio he aha tā mātou i mahi ai, ka mutu, tē mōhio he aha ngā kākano e kohia ana e mātou. Nā konā toro atu ai mātou ki tētahi mātanga mātai tipu.”

I whakamārama rātou i tō rātou wawata ki te kohikohi me te whakatō kākano kia hoki mai ai ngā manu. Nā te mātanga mātai tipu rātou i āwhina ki te aromatawai i te whenua me ngā manu o te wā nei.

Nā te tautoko a ngā mātanga mātai tipu, mātanga mātai hauropi hoki i riro i a rātou he $1.5 miriona mai i te tahua Kotahi Piriona Rākau hei tīmata i te kaupapa whakatō.

Nā Adam Forbes, tētahi mātanga mātai hauropi, nāna i whanake tētahi mahere whakatō mā te tahua Kotahi Piriona Rākau.

He kupu āwhina nā ētahi atu

Ko te whai āwhina tētahi aho matua o tēnei kōrero, he rangitāmiro i te tautoko ā-ringa me te tahua kia hua mai ai he kaupapa angitu.

Mā te kōrero ki ētahi atu, ka taea e Roger te toro atu ki ngā mātanga, te penapena moni, te penapena wā hoki mā ngā mahi whakamātautau.

“Me i kore ake ngā ringa āwhina i ārahi mai i a mātou – whakamīharo ana – he mea nui te hanga i aua whanaungatanga. Ko te mōhio kāore i a koe ngā pūkenga engari ka whai hua mehemea ka tono āwhina, ka pātai, ka pātōtō haere i ngā kūaha kia kitea ai he ringa āwhina.”

Nā tēnei tikanga mahi ngātahi i para te huarahi kia hua mai ai te maha o ngā hononga whanaungatanga, engari ehara i te mea ko te rapu mātauranga te mahi i mahia mai i te tīmatanga.

“Ko ngā mahi katoa i mahia e mātou he mea ako i te tuatahi kia whanake ai ō mātou mātauranga. Hei tauira, me pēhea te kohi kākano, me pēhea te hopu kīrearea. Ko te painga atu, kia nui ake ai te tautokohia mai i te tīmatanga, kia kore ai mātou e mate ki te rapu ara mā mātou anō.”

Ngā wero

Ahakoa nā te tahua a Roger i āwhina ki te whakatutuki i ētahi o ngā whāinga, he wero tonu te whiwhi pūtea.

“Ko te nuinga o te mahi tūāpapa he mahi utu-kore, ko te haere ki te ngahere ki te kohi kākano. He uaua kē ake kia ngākau titikaha mai te tangata ki te mahi mehemea he mahi utu-kore.”

Ko te matea o te hapū ko tētahi mahere moniwhiwhi pae tawhiti kāore e whirinaki ki ngā takuhe me ngā moni taurewa a te kāwanatanga.

“Ko te whāinga kia ringaora mātou. Me whakarite mātou mā ngā kākano e utu tō mātou āpōpō.

He tirohanga whakamua

He aha kei tua mō te whenua? Ko te whāinga he whakarite i tētahi kōhanga tipu noho marumaru i te whenua. He wero tēnā ināhoki ka kore te tahua e utu i tēnā kaupapa engari e manawanui ana a Roger ki te rapu ara kia tutuki ai. Ka uaua pea te whakakotahi mai i ngā tāngata katoa ina kore ai rātou e kite i te moemoeā. Tērā ia te whakaaro ka kore e taea te whakawhere i te whānau ki te moemoeā mā te $400 anake, heoi, kua whanake te kaupapa kia tū mai he ngahere.

Kei a Roger te moemoeā, ā, ko ia te matakīrea o tētahi kaupapa e kore pea ia e kite i tana otinga. Heoi, ehara i te mea e mahi ana a Roger ko ia anō te take engari e mahi ana ia mā te katoa. Ka harikoa ia mehemea ka kite i tētahi rākau kauri kua 5 putu te tipuranga i te 20 tau, nā runga i te mōhio ka kite āna mokopuna i tētahi ngahere e matomato ana te tipu.

“Ināianei kei a mātou, te hapū, te āheinga ki te whakatinana i tō mātou ake kaitiakitanga.

He wā tōna me tiro whakamuri mātou kia kite ai i ahu mai mātou i hea, kia kite hoki ki hea mātou haere ai, i runga i te mōhio he āpōpō pai ake kei tua mō tō mātou whenua, mō ngā ngahere Māori hoki.

“Ki ngā umanga o waho i whai wāhi mai ki te kaupapa nei, ā, i tuku wā ki ahau ki te mirimiri i ō koutou whakaaro kia tahuri mai ai ki te moemoeā, tēnā koutou i whakarongo mai.

“Kī mai ana te kōrero, ‘Ā tōna wā.’”